Кежик хавы
Кежик дээрге чугле байлакшыл, материалдыг чуулдер, акша-хоренги эвес, а чедиишкинниг чуртталга, иштики делегейинин байлакшылы, сонуургалдарын хандырып, ооренип ап чоруур эки байдалдар, кижиге куш болгаш бузурел бээр чудулге-сузук, быжыг кадыкшыл, узун назын, ынак эжи, кады-торээннери, чоок кижилери, ада-иезинин аас-кежиктиг, човулан чок чуртталгазы, сонуургаар ажылы, кижизиг остурген ажы-толу, толептиг кылдыр чери чурттунга, чонунун аразынга хундуткелдиг чурттаары база хамааржыыр деп бодаар мен. Кежик кижинин бо болгаш эрткен чуртталгада кылып чораан буянындан чыглыр, хемчээли оон хамааржыыр деп санап чоруур мен. Ындыг-даа болза ол мээн хууда бодалым оске улуска таарышпайн барып база болур, бодум билип алганым биле бижиирин чопшээреп корунер.Хой кезии улус ол хаптын ужур утказын билбейн турарындан шын чыып албайн чоруур.Колдуу хурээде белен хаптарны садып алган боор, оларнын хемчээли арай бичежек бооп турар. Шын кежик хавын кижи будун чуртталгазынын тургузунда чыып кээр, оон хемчээли улуг болур.Улуг кежиктиг апаргаш-ла, чижээ чаа улуг эт садып алгаш-ла ону база узадып, немеп кел чыдар боор. Чуртталгазынын тургузунда буянныг улустун кежиинин хавы барба-шоодай хире улуг апарган боор. Кежик хавын огнун кыс ээзи бодунун холу биле даарап алырга улам дээштиг, эки боор. Хемчээли: огнун эр ээзинин адыжын чада тудуптарга адаа ол хире боор, а узуну- шенектен салаа баштарынга чедир боор.Ынчаар даарап алырга ол ог-буле боттарынын хемчээли - биле, кужу-биле кежиин чыып ап турар боор. Белен долдуруп каан кежик хавы садып алыр дээрге бир кижинин белеткеп каан чуулун манап турар биле домей шээй. Кежик хавын ай санында, айнын 1чаазы (аныяк, чаа озуп кел чыдар ай), 8 чаазы(чартык озуп турар ай) , 15 чаазы (будун тогерик ай) турда артыжып, дилеп, кузелин чугааланыр.Шагаада ыяп сергедир номчудуп, курайлаар, далган-тараа немээр, унуп кээр чыл кежиктиг, тодуг болзун дээш. Ынчангаш хапты шуут чык долу кылдыр тутпас, элээн хос чер артырып алырга ам-даа немей кежик кирер чер бар боор. Кежик хавы хооредип чугаалаар болза "магнит" биле домей. Ында чуну чыып, суп алган силер, ындыг чуулдерни силернин ог-буленерже "кыйгырар" боор. Номчудуп алырга ынаар бурганнар эки чуул чоргузуп, йорээп, алдын элезиннер азы чаашкын суу дозуп алган биле домей боор бис. Оон кужу 1 чыл боор. Ынчангаш Шагаа, чаа чыл санында кужун улгаттырып "курайлап" эки чуул, кежик кыйгырып ап турарывыс ол. Кежик хавынын хевири чуге борбак боор дизе, тончу чок дээн уткалыг. Ог база ындыг ийик чоп, каш-даа кижи кире бээрге ханалары чок болгаш, сына бээр, улуг ышкаш сагындырар. А дорт булунчук бажынга дыкпыш боор. Чуге дээрге ол фигура хемчээлдиг, 4 ханалыг, кызаа, оон улгатпас дээн уткалыг. Ынчангаш кежик хавынын адаа борбак хевирлиг боор. Узуну прямоугольный - озуп-ковудээр хемчээл ол. Хаптын материалы нарын, чараш болган тудум эки. Чуге дээрге эки чуул чараш чувеге хой чыглыыр боор. Торгу, хорагай дээш сеткилинерге кирер аянныг пос биле даарап алыр силер. Хаптын ишти сарыг оннуг болурга бай-шыдалдын демдээ, кызыл боорга ниити ог-булеге эки деп санатыннар. Кежик хавынын позунун оннери адаандан кырынче: дожээ, адаа ногаан. Фэншуйда болгаш сарыг шажында ол ыяш будумелдин ону. Озуп-ковудээр шынарлыг.Оон кыры кызыл. От будумели (энергиязы) куштелдирер шынарлыг болур.Ортузу ак боор. Ак дээрге демир, алдын, монгун ону. Ол бодунче чыыра тыртар шынарлыг.Оон кырындан сарыг он-чер ону. Эртинелер чер иштинге тыптыыр болгай. Эн кыры кок оннуг боор. Ол дээрге суг будумели. Адаанда ыяш эки оссун дээш кырындан суггарып турар деп сактып алыр. Ак кок дээр база эн кырынга турар боор ийик чоп.Кежик хавында кирген чуулдернин саны 25ден 37 хире болурга дыка эки деп санаттынар. Будун, бурун кежик хавы дээр. Чыып эгелээрде ай чаа турда уеден, долу айга чедир чыыр. Новолуниеден полнолуниеге чедир, ай озуп турар уеде чуу деп-даа кылган ажыл озер шынарлыг боор. Иштинге турар чуулдер :
1. Баштай 5 ангы оннуг кадактарны хаптын иштиге чадар бис: ногаан, кызыл, ак, сарыг, кок оннерни чергелештир.
2. Оон кырындан 4 баштыг очур (Натсак-Доржу). Ол 4 чуктен эки чуулдер кыйгырар, бо езулалды куштелдирер.
3. 5 ангы тарааларнын оннери база ангы ангы болуру кузенчиг: ногаан, кызыл, ак, сарыг, кок. Сула, фасоль, горох, кукуруза, арбай. Тодуг болур дээш бо тарааларны чыып сугар. Оларны чараш торгу пос хапка суп ап болур.
4. 6 урезин (ыдыктыг черден келген эм-оъттар урезиннери эки чуулду тарып алыр дээн уткалыг.
5. Эм оъттар. Тыванын иштинден, оскен- торээн чери - чурттундан чыып, кадырып белеткээн оъттарнын сыптары, каттары. Чууруп алгаш база чараш поске ораап азы даараан хапка суп алыр.
6. 9 эртинелер: алдын, монгун, коралл, жемчуг, нефрит, бирюза, ракушка, чес, демир. Аргалыг болза шын болурга эки, энергиязы куштуг болур. Урелген азы саарзык алдын, монгун эдилелдерин суп каап болур. Эртине даштар бар болза дыка эки. Чок чуве болза хурээде садып турар 9 эртине анаа.
7. Алдын слиток дурзузу, ортузу дорт - булунчук уттуг, кызыл хендир биле шараан кыдат чоостар акша-тогерик кыйгырар шынарлыг. Оларны "Олчей" садыы, хурээден садып ап болур.
8. Аъш-чем аймаа. Шагдан тура чип чораан, тодунгур деп санатыннар, унелиг чемнернин кадырып каан дээжизин бичии аксын хаап турар контейнер азы банкага суп алыр: мед, саржаг. Хапка хурен рафинад чигир (ак база болур), курут, арбай далганы, кургаг сут. Оларны чыып, суп турар ужуру - аъш-чем ковей болзун, узулбес болзун дээш.
9. Соктаан шай, дус (Дус-Дагнын). Аштавас-суксавас дээн уткалыг. Шагда шай, дустуг кижи тоовас, чемниг деп санадып турган.
10. Чаагай чыттыг айдыс, артыш, хужулер. Хужу дээрге чаагай чыттыг благовония, аромапалочки. Эн экизи сандал чыттыг боор.
11. Ыдыктыг черлерден ыяш, даш, довурак (Тибет, Индия, Непал,..)
12. Оскен черинин ыдыктыг черлеринден даш азы довурак (Устуу-Хурээ, Тожу, Улуг арттардан, тайга - сындан, Хайыракан даа, хурээлер орнунун девискээринден, бар хурээлернин хериминин иштинден, ..бодунун суурундан база).
13. Кучулуг ыдыктыг Улуг-Хемнин суу (аксын хаар контейнер азы шилге).
14. Аржаан суу.
15. Бай, буянныг, чедиишкинниг деп санаар кижинернин одээнден, девискээр-хериминин иштинден даш азы довуракты бодундан чопшээредип, торгу хапка чалап алыр.
16. Хой ажы-толдуг кижинин толунун хевинин бышкындызы. Тыва кижинин байы- толунде дээр болгай
17. Бодунун ажы-толунун хылбык бажынын дугу (торгуга ораап алыр). Дукте ажы-толувустун чыды, энергиязы синген, оон бир кезии болгай.
18. Чеди чузун малдын дуктери. Хой мал-маганныг болур, олары онча-менди болзун дээш кежик хавынга ол дуктерни янзы буру торгу постерге ораап суп алыр чылдагааны ол. Малдыг кижи бай, тодуг болур.
19. Садыглажырда ажыглап турар саазын акшалар бурузу херек. 10, 50, 100, 200, 500, 1000, 2000, 5000. Оларнын сериязын бижээн саннары 88, 99 биле тонген болурга эки.
20. Садыгжыларда ажыглап турар демир акша, копеектер бурузун чыып алыр.
21. Оске чурт акшалары бар болза улам эки. Доллар, евро, кыдат, моол дээш, чедиишкинниг деп санатынар чурттарнын акша азы копеектери бар болза суп алыр.
Хоолгалаан.
